เมื่อครั้งเสียกรุงครั้งที่ 1 พ.ศ. 2112 กรุงศรีอยุธยาต้องตกเป็นเมืองขึ้นของพม่า สมเด็จพระ นเรศวรถูกนำตัวไปเป็นประกันที่พม่าอยู่หลายปีจนเติบโตและกลับมาครองเมืองที่พิษณุโลกในครั้งนั้นพระเจ้าหงสาวดีมิได้ตั้งอยู่ในทศพิธราชธรรมดำริว่า สมเด็จพระนเรศวรมีความองอาจกล้าหาญและปัญญาหลักแหลมหากปล่อยให้เติบใหญ่ จะเป็นเสี้ยนหนามศรัตรูต่อเมืองหงสาวดี จึงคิดจะตัดกำลังของไทยด้วยการเทครัวอพยพหัวเมืองฝ่ายเหนือของไทยทั้งปวงมาไว้เป็นกำลังในเมืองหงสาวดี อันจะทำให้กองทัพของสมเด็จพระนเรศวรอ่อนกำลังลง ดังนั้นจึงตรัสให้นันทสูและราชสังครำเป็นแม่ทัพใหญ่นำพล 1,000 คน มาตั้งยุ้งฉาง เตรียมเสบียง ณ เมืองกำแพงเพชร
สถานที่ตั้งทัพหลวง
          ระหว่างที่ให้นันทสูกับราชสังครำมาตั้งยุ้งฉางเตรียมเสบียงอยู่ที่เมืองกำแพงเพชรนั้น ฝ่ายพระเจ้าหงสาวดีคิดอุบายร้ายหมายทำลายสมเด็จพระนเรศวร จึงมีใบศุภอักษรไปบอกสมเด็จพระนเรศวรว่า บัดนี้กรุงอังวะเป็นกบฎแข็งเมืองไม่ย่อมขึ้นต่อกรุงหงสาวดี จึงขอเชิญให้สมเด็จพระนเรศวรยกทัพมาช่วยราชการสงครามตีกรุงอังวะ
        ฝ่ายสมเด็จพระนเรศวรสำคัญว่าเป็นเรื่องจริง จึงได้ทูลลาพระราชบิดาที่กรุงศรีอยุธยา แล้วเสด็จมายังเมืองพิษณุโลก เพื่อเตรียมไพร่พล 100,000 คน ช้างเครื่อง 800 เชือก และม้าศึก 1,500 ตัว เพื่อร่วมการศึกให้พร้อมเพรียง
        ครั้นถึงวันอาทิตย์ เดือน 3 แรม 6 ค่ำ พ.ศ. 2127 (ตรงกับวันที่ 2 มีนาคม 2127) ถือเป็นเพชรฤกษ์ พระนเรศวรจึงเสด็จโดยพระคชาธารพร้อมด้วยพยุหแสนยากร ระหว่างนั้นทอดพระเนตรเห็นพระบรมสารีริกธาตุขนาดเท่าผลมะพร้าวปอกเปลือก เสด็จอย่างปาฏิหารย์อยู่เหนือท้องฟ้าจากทางด้านตะวันออก (บูรพาทิศ) ผ่านพระคชาธารไปทางทิศตะวันตก (ประจิมทิศ) เห็นเป็นนิมิตรหมายอันดีจึงเคลื่อนทัพหลวงออกทางประตูไชยแสน เมืองพิษณุโลก เสด็จมาถึงตำบลวัดยม ท้ายเมืองกำแพงเพชร เมื่อเวลาบ่าย 5 โมงเย็น เกิดเหตุวาตพายุ แผ่นดินไหว เป็นที่อัศจรรย์ยิ่งนัก เสด็จพักทัพที่วัดยม 1 คืน
ู         ครั้นรุ่งขึ้นจึงยกทัพหลวงเสด็จถึงเมืองกำแพงเพชร ตั้งประทับแรมอยู่ที่ตำบลหนองปลิงอยู่ 3 วัน (เหตุที่ไม่พักทัพในตัวเมืองกำแพงเพชรอาจเป็นเพราะในขณะนั้นเมืองกำแพงเพชรถูกปกครองโดยนันทสูและราชสังครำแม่ทัพพม่าที่พระเจ้าหงสาวดีส่งให้มาครองเมืองกำแพงเพชรเพื่อเตรียมเสบียงอาหาร) แล้วจึงยกทัพหลวงไปทางป่าแม่ระกา ยกพลข้ามแม่น้ำปิงไปทางเมืองเชียงทอง ซึ่งในอดีตเป็นเมืองบริวารของเมืองกำแพงเพชร (ปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดตาก) ผ่านไปพักทัพที่เมืองแครง
สมรภูมิรบที่หนองปลิง
ู         ระหว่างที่เดินทัพหลวงเพื่อจะไปยังเมืองอังวะอยู่นั้น พระยากำแพงเพชร ส่งข่าวไปถวายว่า พวกไทใหญ่ เวียงลือ เสือด้าน เกียกกาย ขุนปลัด มังทราง มังนิววาย กับพวกทั้งปวง ซึ่งเคยอาศัยอยู่ ณ เมืองกำแพงเพชร ได้พาครอบครัวอพยพหนีพวกพม่ามอญที่เข้ามายึดครองเมืองกำแพงเพชร โดยตามไปทันกันที่ตำบลหนองปลิง เกิดรบพุ่งกันเป็นสามารถ ทหารฝ่ายพม่ามอญสู้ไม่ได้แตกพ่ายแก่พวกไทใหญ่ ฝ่ายไทใหญ่เมื่อมีชัยชนะจึงได้ยกทัพมุ่งหน้าไปทางเมืองพิษณุโลก เมื่อสมเด็จพระนเรศวรทราบเรื่อง จึงมีบัญชาให้ม้าเร็วไปบอกแก่หลวงโกษาที่อยู่รักษาเมืองพิษณุโลกให้รับพวกไทใหญ่และพวกทั้งปวงเข้าไว้ในเมืองพิษณุโลก
ู         จากข้อความในประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม 2 พงศาวดารกรุงสยามฯ จากต้นฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน และประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม 3 พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับจันทนุมาศ (เจิม) เป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ยืนยันได้อย่างแน่ชัดว่าตำบลหนองปลิงของเมืองกำแพงเพชร เป็นชุมชนดั่งเดิมมาช้านานไม่ต่ำกว่า 400 ปี เคยเป็นสถานที่ตั้งทัพหลวงของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช เมื่อครั้งเสด็จไปช่วยตีกรุงอังวะ แต่ระหว่างพักทัพที่เมืองแครง ได้ทราบความจริงว่าถูกหลอกมาเพื่อประทุษร้าย จึงได้ปะกาศอิสระภาพที่เมืองแครง
ู         ช่วงที่ทัพหลวงของสมเด็จพระนเรศวรมาพักที่ตำบลหนองปลิงเป็นเวลา 3 วันนั้น อาจเป็นที่มาของตำนานบ่อสามแสน บ่อน้ำขนาดใหญ่หน้าวัดอาวาสใหญ่ ซึ่งเป็นบ่อศิลาแลง ที่ชาวบ้านเล่ากันสืบต่อมาว่า เป็นบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ ขนาดผู้คนจำนวนสามแสนคนมาใช้น้ำในบ่อนี้ได้อย่างไม่รู้จักหมด ผู้คนจำนวนมาก ๆ ที่มาใช้น้ำในบ่อนี้คงเป็นทัพหลวงของสมเด็จพระนเรศวรอย่างแน่นอน และคงไม่ได้ใช้น้ำจากบ่อสามแสนเพียงอย่างเดียว คงใช้น้ำจากแหล่งแน่ ๆ ด้วย เช่น จากหนองปลิง หนองน้ำขนาดใหญ่ของตำบลหนองปลิง หรือใช้น้ำจากแม่น้ำปลิงซึ่งอยู่ไม่ไกลจากที่ตั้งทัพมากนัก
ู         บ่อสามแสนหน้าวัดอาวาสใหญ่ เป็นบ่อน้ำที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เคยเสด็จมาเที่ยวชมและทรงบันทึกเหตุการณ์เอาไว้ในหนังสือ เที่ยวเมืองพระร่วง ด้วยความชื่นชมดังข้อความว่า
ู         "ที่อาวาสใหญ่นั้นนอกจากองค์พระธาตุและพระเจดีย์บริวารยังมีสิ่งน่าดูอยู่อีกอย่างหนึ่ง คือที่นอกกำแพงแก้วออกไป มีบ่อน้ำใหญ่อยู่บ่อหนึ่งเป็นรูปสี่เหลี่ยม แต่แรกดูไม่ทราบว่าก่อด้วยอะไร ครั้นพิจารณาดูแล้วจึงได้ความว่า บ่อนั้นหาได้มีสิ่งอะไรก่อเป็นผนังไม่ ที่แผ่นดินตรงนั้นเป็นแลง ขุดบ่อลงไปในแลง ข้าง ๆ บ่อนั้นพอถูกอากาศก็แข็งเป็นศิลา จึงดูเหมือนก่อเรียบร้อย เพราะฉะนั้นเป็นของควรดูอย่างหนึ่ง และเมื่อดูแล้วจะต้องออกรู้สึกอิจฉาว่าเขาทำบ่อได้ดีและถาวร โดยไม่ต้องเปลืองโสหุ้ยค่าก่อข้างบ่อด้วยศิลาหรืออิฐปูนอะไรเลย…"
สงครายุทธหัตถีระหว่างแม่ทัพ
ู         เหตุการณ์การตั้งทัพและการศึกสู้รบในเขตพื้นที่ของตำบลหนองปลิงนอกจากจะเคยเป็นที่ตั้งทัพหลวงของสมเด็จพระนเรศวร เป็นสมรภูมิการสู้รบระหว่างไทใหญ่ที่เข้าแก่ฝ่ายไทยกับพวกพม่ามอญทหารของพระเจ้าหงสาวดีแล้ว ในเขตพื้นที่ตำบลหนองปลิงยังมีบันทึกประวัติศาสตร์การต่อสู้ครั้งยิ่งใหญ่เป็นสมรภูมิการทำสงครามยุทธหุตถีระหว่างแม่ทัพไทยกับแม่ทัพพม่าที่ป่าแม่ระกา (ป่าแม่ระกา ปัจจุบันเป็นเขตป่าสงวนของแห่งชาติ อยู่ในพื้นที่ตำบลหนองปลิง ลานดอกไม้ และโกสัมพี) ดังหลักฐานในประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม 2 พงศาวดารกรุงสยามฯ จากต้นฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอนที่สรุปความได้ดังนี้
ู         ขณะที่สมเด็จพระนเรศวรเสด็จด้วยทัพหลวงไปเมืองแครงและได้ประกาศอิสระภาพให้ไทยแล้วจึงเดินทางกลับทางเมืองกาญจนบุรีถึงกรุงศรีอยุธยาเพื่อถวายรายงานแด่สมเด็จพระราชบิดา ขณะนั้นหลวงโกษาและลูกขุนที่รักษาเมืองพิษณุโลกได้นำบรรดาไทใหญ่ที่หันมาเข้ากับฝ่ายไทยไปเข้าเฝ้า พร้อมกับทูลว่า นันทสูกับราชสังครำ ซึ่งมาตั้งอยู่ ณ เมืองกำแพงเพชร มีความประสงค์ให้ส่งไทใหญ่และครอบครัวทั้งปวงที่หนีมาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร ณ เมืองพิษณุโลก โดยให้ส่งตัวไปที่เมืองกำแพงเพชร ถ้าไม่ส่งไทใหญ่และครอบครัวไปจะกวาดต้อนชาวกำแพงเพชรไปเป็นเชลย
ู         สมเด็จพระนเรศวร จึงได้ประชุมท้าวพระยามุขมนตรีปรึกษาว่าจะละทิ้งให้ชาวกำแพงเพชร ต้องพลัดพรากจากภูมิลำเนานั้นเป็นการไม่ถูกต้องนัก จึงจะยกทัพไปตีนันทสูกับราชสังครำ เพื่อมิให้กวาดต้อนเอาชาวกำแพงเพชรไปได้ แล้วจึงตรัสให้จับตัวพวกพม่ามอญที่เข้ามาคุมอยู่ตามหัวเมืองฝ่ายเหนือต่าง ๆ เอาตัวส่งลงไปที่กรุงศรีอยุธยาให้หมดสิ้น ส่วนองค์สมเด็จพระนเรศวร ได้เสด็จมายังเมืองพิษณุโลกเพื่อตรวจรี้พลช้างม้าเตรียมการศึก ครั้นเมื่อถึงวันพฤหัสบดี เดือนแปด ขึ้น 7 ค่ำ พ.ศ. 2127 เวลา 5 โมงเช้า จึงเสด็จพยุหยาตราทัพจากเมืองพิษณุโลกมายังเมืองกำแพงเพชร
ู          ฝ่ายนันทสูกับราชสังครำ รู้ข่าวว่าสมเด็จพระนเรศวรยกทัพมาก็เกรงในพระบรมเดชานุภาพ จึงพารี้พลช้างม้าหนีออกจากเมืองกำแพงเพชรไปในทันที ฝ่ายสมเด็จพระนเรศวรจึงตรัสให้พระยาไชยบูรณ์ ขุนศรี และพระหัวเมืองต่าง ๆ ยกรี้พลช้างม้าเป็นกองหน้าตามไปตีนันทสูกับราชสังครำ พระยาไชยบูรณ์และขุนศรีตามไปทันที่ป่าแม่ระกา และได้รบพุ่งกันเป็นสามารถ ถือเป็นสงครามยุทธหัตถีครั้งสำคัญระหว่างแม่ทัพทั้งสองฝ่าย
ู         พระยาไชยบูรณ์ขี่ช้างชื่อพลายปิ่นพระรามเข้าชนช้างกับนันทสู ผลัดกันรุกและรับ ช้างนันทสูได้ล่างชนช้างพระยาไชยบูรณ์เสียทีไป นันทสูจึงจ้วงฟันด้วยของ้าวถูกนิ้วของพระยาไชยบูรณ์ข้อขาดเลือดกระเซ็น ต่อมาช้างของพระยาไชยบูรณ์ได้ล่างบ้างเข้าค้ำได้ถนัด ช้างของนันทสูต้านทานกำลัง ไม่ไหวถอยพ่ายไป ฝ่ายขุนศรีขี่ช้างชื่อพลายศรัตรูนาศเข้าชนช้างกับราชสังครำ ช้างของราชสังครำสู้ไม่ได้พ่ายหนีไปอีกคน โดยทั้งนันทสูกับราชสังครำรีบหนีไปทางเมืองเชียงทอง เข้าระแหง สู่เขตพม่าต่อไป
ู