จดหมายเหตุวัฒนธรรมกำแพงเพชร โดย อาจารย์สันติ อภัยราช

เรื่อง   พระพุธเจ้าหลวงเสด็จประพาสต้น จังหวัดกำแพงเพชร
ในวันที่ ๒๕ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๕๗ ได้มีการจัดงานที่วัดพระบรมธาตุ ตำบลนครชุม อำเภอเมือง จังหวัดกำแพงเพชร เป็นงานเกี่ยวกับการเสวนาในหัวข้อ ๑๐๘ ปี พระพุธเจ้าหลวงเสด็จประพาสต้น ซึ่งเป็นการย้อนรอยเรื่องราวเกี่ยวกับ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่พระองค์ท่านเสด็จประพาสต้นเยือนเมืองกำแพงเพชร (ประพาสต้น หมายถึง การเสด็จโดยไม่เป็นทางการ)
วันที่ ๑๘ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ พระองค์ได้ถ่ายรูปที่วัดอรุณราชศรัทธารามหลังจากที่จอดเรือ แล้วเดินขึ้นเขาหน่อระยะ ๘๗ เส้น และเวลาบ่าย ๔ โมงเย็นได้แวะถ่ายรูปที่ริมหาด แล้วลงเรือชะล่าประพาสเที่ยวต่อที่บ้านตาแสนปม เมื่อทอดพระเนตรแล้ว พระองค์ได้ลงเรือต่อมาจนเวลาจวนค่ำที่หาดบ้านแสนตอ เดินข้ามวัดสว่างอารมณ์ ตำบลที่เรียกว่าแสนตอเป็นชื่อเมืองอำเภอขาณุ
วันที่ ๑๙ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ พระองค์ได้ทอดพระเนตรคนผมแดง คนผมแดงนั้นเมื่อยามแรกเกิดก็จะมีผมสีแดงแต่พออายุมากขึ้นผมก็จะเปลี่ยนเป็นสีดำหม่นและเมื่อแก่ตัวลงผมก็จะกลายเป็นสีขาว พระองค์ได้ออกเรือ ๓ โมงตรงและเกือบ ๕ โมงจึงได้ขึ้นเรือเหลืองและได้แวะจอดที่หัวหาดแม่ลาด เพื่อพักรับประทานอาหารและถ่ายรูป แล้วจึงเดินทางต่อหมายว่าจะข้ามไปพักที่คลองขลุงแต่ในเวลาเย็นได้ทอดพระเนตรเห็นพลับพลา ตำบลบางแขมเห็นว่าทรงตกแต่งได้สวยงามจึงแวะพัก และพอเวลาบ่าย ๔ โมง ได้อาบน้ำ แล้วมีพวกชาวบ้านลงมาหาเล่าถึงเรื่องที่ไปทัพเงี้ยว เวลาเย็นได้ขึ้นไปเที่ยวชมไร่
วันที่ ๒๐ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ พระองค์ได้ออกเรือตอน ๓ โมงเช้า และประมาณ ๔ โมงครึ่งได้ขึ้นเรือเหลือง และได้แวะพักทางฝั่งตะวันออก ตลิ่งชันและสูงมากแต่ต้นไม้งาม ปีนขึ้นไปรับประทานอาหารบนบกและถ่ายรูป แล้วจึงลงเรือมาถึงที่วังนางร้างเป็นที่พักแรมตอนบ่าย ๓ โมง ครั้นจะเลยไปที่อื่นก็ระยะทางไกลจึงลงเรือเล็กไปถ่ายรูปแม่น้ำฝั่งตะวันออก แล้วข้ามมาฝั่งตะวันตกหมายจะเข้าไปถ่ายรูปในป่า แต่เห็นว่าเป็นทุ่งจึงไม่ได้เข้าไป
วันที่ ๒๑ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ เวลา เช้า ๒ โมงเศษ พอถึง ๔ โมงครึ่งได้ขึ้นเรือเหลือง ได้แวะพักที่เกาะธำรงซึ่งจัดไว้เป็นที่พักแรมและพักรับประธานอาหาร แล้วออกเรือในเวลาต่อมาได้หยุดพักร้อนที่บ้านขี้เหล็กจนถึงบ่าย ๔ โมงครึ่ง ฝนก็ตกได้ลงมาอยู่กันในเรือเพราะว่าบ้านขี้เหล็กที่พักนั้นไม่ได้มุงหลังคา พอใกล้ค่ำก็มีขบวนเรอใหญ่มา เพราะคิดว่าพระองค์กลัวพายุ แต่แท้จริงแล้วเรือเหลืองไม่ได้โดนพายุเลยเพราะมีตลิ่งบังไว้ เรือโมเตอร์ที่มาถึงก่อนบอกว่าพลับพลากำลังจะพังลงเสียให้ได้
ระหว่างทางที่มาวันนี้ตั้งแต่พลับพลาวังนางร้างมาฝั่งตะวันตกมีบ้านเรือนจำนวนมาก มีเรือจอดจำนวนมาก เพราะเป็นท่าสินค้ามานาน  แต่ทางฝั่งตะวันออกเป็นป่า ล่องเรือมาจนถึงบ้านโคลนซึ่งเดากันว่าเป็นเมืองเทพนคร แต่ยังไม่มีหลักฐานแน่นอน มาจนถึงบ้านท่าขี้เหล็กอยู่ฝั่งตะวันตก พลับพลาตั้งอยู่ฝั่งตะวันออก เมื่อคืนฝนตกตลอดคืน พอถึงตอนเช้าก็ยังมีฝนโปรยปรายไดพักรับประทานอาหารที่พลับพลาประทับร้อน ตั้งแต่บ่าย ๔ โมงเศษจนถึง ๒ ทุ่มครึ่งฝนตกและที่พักค่อนข้างกันดาร
   วันที่ ๒๒ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ ได้ตื่นนอนประมาณ ๒ โมงครึ่ง ออกเรือจวน ๓ โมง มาจากท่าขี้เหล็ก เลี้ยวเดียวก็มาถึงวังพระธาตุ อยู่ฝั่งตะวันตก มีบ้านเรือนรายตลอดแนวแต่อยู่ฟากตะวันตก ส่วนฟากตะวันออกเป็นป่า ตั้งแต่พ้นคลองขลุงมาก็เป็นป่าไม่สักแต่เป็นไม้เล็กๆ ซึ่งเป็นเขตหวงห้าม
   ที่วังพระธาตุนี้เป็นชื่อของชาวเรือตั้ง วังไม่ได้แปลว่าบ้าน แต่แปลว่าห้วงน้ำ พระธาตุนั่นก็คือพระธาตุซึ่งตั้งอยู่ตรงวังนั้น จอดเรือพักร้อนเหนือวังพระธาตุเล็กน้อย พระธาตุมีฐานท่าซ้อน ๓ ชั้น ชั้นคูหาบนเป็นรูปกลม ซึ่งกรมหลวงนริศเรียกว่า ทะนาน ถัดขึ้นไปจึงเป็นบัลลังก์ปล้องไฉน ๗ ปล้อง ไม่ผิดกับพระเจดีย์เมืองฝางที่เห็น เดินจากวังพระธาตุไปตามลำน้ำข้างเหนือ ทาง ๒๖ เส้น ถึงคูด้านใต้ของเมืองไตรตรึงศ์ คูนั้นใหญ่กว้างราว ๑๕ วา ลึกลงเสมอพื้นหาดแต่น้ำแห้ง ยืนเข้าไปจนถึงเชิงเทินหลังเมืองมีถนนข้ามเข้าเมืองอยู่ทางย่านด้านใต้ แต่ด้านเหนือไม่มีถนน มีแต่ลำคูมาบรรจบด้านใต้
   ได้ลงเรือออกมาเวลาเที่ยงมาถึงที่พลับพลาประทับร้อน แต่ไม่แวะ มาแวะรับประทานอาหารที่บ้านไร่ เป็นบ้านนายเทียนอำแดงแจ่ม ท่วงทีบ้านเรือนสบาย ผิดกันกับบ้านแถบนี้ เจ้าของบ้านก็ไม่ค่อยออกมาทักทายออกจะหลบๆซ้อน ออกจากบ้านไร่มาถูกฝนอีกมาก ถึงกำแพงเพชรจอดหน้าเมืองเก่าเกือบทุ่ม
   วันที่ ๒๔ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙  เดินขึ้นบกไปโดยทางเดิม จนถึงถนนเลี้ยวประตูน้ำอ้อย ไม่เลี้ยวตรงไปตามข้างทิศตะวันตกแต่โอนไปทางเหนือ พบวัดใหญ่บ้างเล็กบ้าง ก่อด้วยอิฐกำมะลอ ๒-๓ วัด แล้วเลี้ยวเข้าประตูดั้นจนถึงทางที่เคยเลี้ยวเข้าวัดที่เรียกไว้ว่าวัดพระแก้ว แล้วจึงเดินเลียบกำแพงต่อไปอีก มีป้อมๆหนึ่งไม่มีชื่อเป็นป้อมสามเหลี่ยมเหมือนกับป้อมอื่นๆ ใกล้ป้อมนั้นมีประตูอีกประตูหนึ่ง เรียกประตูเจ้าอินเจ้าจัน ถัดไปจึงถึงประตูเรียกชื่อว่าประตูหัวเมือง ประตูนี้มงกุฎราชกุมารคะเนว่าน่าจะเป็นประตูชัย แต่เห็นจะไม่ใช่เพราะไม่ใช่ตรงข้างเหนือแท้ เมื่อถึงด้านตะวันออกเริ่มเป็นประตูผีออก ซึ่งยังมีกำแพงอยู่ดีกว่ากำแพงอื่นๆ ถัดไปถึงป้อมพระวิเชียรให้ชื่อว่าป้อมเพชร เพราะเป็นด้านเหนือเขาถือว่าเป็นป้อมสำคัญ ต่อไปจึงถึงเขาเรียกว่าสะพานโคม ซึ่งน่าจะเรียกว่าประตูชัยเพราะเป็นทางไปและมากับเมืองสุโขทัย ประตูนั้นก็เป็นประตูใหญ่
   เมื่อไปพ้นป้อมนั้นจึงขึ้นถนน ขุดดินเป็นร่อง ๒ ข้าง ขึ้นพูนเป็นถนนสูง กว้างประมาณ ๘ วา เป็นแนวตรง เรียกว่าถนนพระร่วง ถัดไปจึงถึงวัดพระนอนซึ่งอยู่ใกล้ๆกัน วัดเหล่านี้มักจะมีวิหารหรืออุโบสถใหญ่อยู่ข้างหน้า จะว่าด้วยวัดพระนอนนี้ วิหารหน้าใหญ่มาก แต่โทรมไม่มีอะไรอัศจรรย์ ตั้งแต่วัดนี้ไปมีกำแงวัดอีกหลายวัดอยู่ชิดๆกันอย่างวัดกรุงเก่า แต่ไม่มีเวลาจะแวะดู ทางที่ไปเป็นป่าไม้พลวงทางโปร่งๆเมื่อพ้นวัดกำแพงงามจึงถึงวัดเขา ตั้งชื่อไว้ว่าวัดพระยืน มีสะพานข้ามคู เสาล้วนแต่เป็นสิลาแลงทั้งนั้น วิหารใหญ่ด้านหน้าจะโตกว่าวักสุทัศน์ แต่ไม่มีอะไรหลงเหลือนอกจากพระเศียรเล็กๆน้อยๆ ต่อนั้นจึงไปถึงวัดใหญ่ซึ่งมีวิหารอย่างเดียวกัน กลางเป็นรูปไม้สิบสอง ด้านหลังก็เป็นวิหารใหญ่อีกหลังหนึ่ง ในลานวัดก็เต็มไปด้วยพระเจดีย์ที่เป็นฐานเดียวกันหลายๆองค์บ้าง องค์เดียวบ้าง ลักษณะเดียวกับวักพระธาตุลพบุรีและวัดมหาธาตุเมืองนครศรีธรรมราชจะเป็นวัดอื่นนอกจากวัดหน้าพระธาตุไม่ได้เลย
   วันที่ ๒๕ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ เวลา ๔ โมง ได้ลงเรือเหลืองข้ามฟากไปฝั่งตะวันตก ยังไม่แวะขึ้นวัดพระธาตุแต่เลยไปเมืองสวนหมาก ในคลองมีน้ำไหลเชี่ยวแต่น้ำใสเพราะเป็นลำห้วย คลองสวนหมากนี้ตามลัทธิเก่าถือกันว่าเป็นที่ร้ายนัก จะขึ้นล่องต้องหันหน้าไปฝั่งตะวันออก เพียงแค่มองดูก็ต้องจับไข้ ความจริงนั้นเป็นที่มีไข้ชุมจริง เพราะเป็นน้ำที่ลงมาจากห้วยในป่าไม้
   เมื่อพักรับประทานอาหารแล้วก็ล่องเรือลงมาที่วัดพระธาตุ ซึ่งแต่เดิมเป็นพระเจดีย์ อย่างเดียวกับที่วังพระธาตุใหญ่ ๑ องค์ ย่อม ๒ องค์ พญาตะก่าสร้างรวม ๓ องค์ เป็นองค์เดียวที่ทำเป็นเจดีย์มอญ แต่ยังไม่แล้วเสร็จ พญาตะก่าตาย พะโป้จึงได้มาปฏิสังขรณ์ต่อ ได้ยกฉัตรยอดซึ่งทำมาแต่เมืองมอญแห่งหนึ่งแล้ว แต่ฐานชุกชียังถือปูนไม่รอบ เจดีย์นี้ทาสีเหลืองมีลายปูนขาว ถ้ามองในน้ำจะดูงดงามมาก มีพระครูอยู่ในวัดเป็นเจ้าคณะรองรูปหนึ่ง พระครูเจ้าคณะแขวงอำเภอพรานกระต่ายอยู่อีกพวกหนึ่ง เป็นสองพวก มีโรงเรียนอยู่ในหมู่กุฏิ มีราษฎรเป็นจำนวนมาก
   ขากลับลงเรือชะล่าล่องไปขึ้นท้ายเมืองใหม่ เดินขึ้นมาจนถึงพลับพลา ที่เมืองใหม่แห่งนี้มีถนน ๒ สาย ยาวขึ้นมาตามลำน้ำเคียงกันขึ้นมา ๑สายอยู่ริมน้ำ ๑ สายอยู่บนดอน แต่ถึงอยู่สายริมน้ำหน้าน้ำก็ไม่ท่วม
   วันที่ ๒๖ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ เวลา ๒ โมงเศษ รับประทานอาหารแล้วออกไปแจกของให้ผู้ที่มาเลี้ยงทั้งหญิงและชาย แล้วถ่ายรูปพวกตระกูลเมืองกำแพงที่มา ตั้งต้นคือท่านหญิงทรัพย์ภรรยาพระยากำแพง อายุ ๙๓ ปี ยังสบายดีและดูแข็งแรง มากับลูก ๒ คน คือ ผึ้งเป็นภรรยาพระพล ลูกคนสุดท้องภู่ เคยไปทำราชการในวังครั้งรัชกาลที่ ๔ เป็นภรรยาพระรามรณรงค์ อายุ ๖๔ ปี มีหลานหญิงชื่อหลาบเป็นภรรยาหลวงแพ่ง อายุ ๖๔ ปี หลานหญิงชื่อเพื่อนเป็นภรรยาพระพล อายุ ๔๖ ปี หลานหญิงชื่อพัน ภรรยาหลวงพิพิธอภัย อายุ ๔๔ ปี หลานชายหลวงพิพิธอภัยอายุ ๔๔ ปี เหลนที่มา ๖ คน คือ กระจ่าง ภรรยานายชิด อายุ ๒๔ ปี เปล่งภรรยานายคลอง อายุ ๒๑ ปี ริ้วบุตรตรีพระพล อายุ ๑๗ ปี หวีด อายุ ๑๖บุตรหลวงพิพิธอภัย ละอองบุตรตรีนายจีนอายุ ๑๒ ปี แต่ทั้งนี้มากันไม่ครบ ซึ่งที่ยังมีชีวิตอยู่รวมกันทั้งหมด ๑๑๑ คน
   ถ่ายรูปเสร็จได้ลงเรือล่องไปขึ้นท่าที่หน้าวัดเสด็จเพื่อจะถ่ายรูปวัดเสด็จ ซึ่งเป็นที่จารึกบอกเรื่องพระพิมพ์แต่คำจารึกนั้นได้นำไปกรุงเทพฯแล้ว แล้วจึงเดินไปวัดคูยาง ซึ่งเป็นที่พระครูเจ้าคณะอยู่ ผ่านถนนสายใน ถนนสายนี้สวยงามมาก ได้ถ่ายรูปไว้และให้ชื่อถนนราชดำเนิน
   กลับจากวัดหยุดถ่ายรูปบ้าง จนเที่ยงจึงได้ลงเรือเหลือง ล่องลงมาไม่พบกรมหลวงประจักษ์ แวะรับประทานอาหารที่พลับพลาปากอ่าง ล่องเรือลงมาหยุดถ่ายรูปเวลาพบเท่านั้น ขาล่องนี้เรือใช้ตีกรรเชียงแต่ก็เป็นอันสักว่าตี ล่องเรือมาถึงที่พักแรมตำบลวังนางร้าง แต่ที่จริงแล้วเรียกว่าวังอีร้าง
   วันที่ ๒๗ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ ออกเรือ ๓ โมง จน ๕ โมงได้ไปขึ้นเรือเหลือง หยุดกินข้าวที่ตลิ่งเป็นป่าฝั่งตะวันออกแล้วมาหยุดที่หาดถ่ายรูปเวลาพระอาทิตย์ตก เลยตีกรรเชียงลงมาจนถึงพลับพลาบ้านแดนเวลาพลบ ไม่มีเรื่องอะไรเลยนอกจากอ้ายกรรเชียงที่ตีง่ายแสนสาหัสขึ้นชื่อว่ากรรเชียงแล้วไม่มีอะไรจะเบาเท่า ถ้าตีทวนน้ำแล้วเป็นอันไม่ขึ้นเด็ดขาด
   วันที่ ๒๘ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๔๙ ออกเรือ ๓  โมงเช้า ต้องรอรับพวกจีนไทยที่มาหา รวมทั้งตาแสนปม แวะรับประทานอาหารที่พลับพลาหัวดง ซึ่งพักแรมจนถึงบ่ายโมงเท่านั้น จนเปลี่ยนเลื่อนลงมายางเอน หยุดถ่ายรูปเขาหน่อครั้งหนึ่ง มาตามทางมีคนรู้จักเรือเหลืองว่าเป็นที่นั่งทั่วทุกแห่ง ที่ไหนเคยแวะที่นั่นคนยิ่งประชุมมาก มีอะไรที่จะตีจะเคาะโห่ร้องได้ ก็ตีเคาะโห่ร้องทุกแห่ง มีลงเรือพายตามเอาของมาให้ก็มาก
   ในหนึ่งรอบทศวรรษที่ผ่านมา ไม่มีประวัติศาสตร์ครั้งใดของจังหวัดกำแพงเพชร จะยิ่งใหญ่เสมอเหมือนเหตุการณ์ครั้งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ เสด็จประพาสต้นหัวเมืองฝ่ายเหนือเป็นการส่วนพระองค์เพื่อทรงทราบทุกข์สุขของราษฎรใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทอย่างแท้จริงด้วยพระองค์เอง พสกนิกรชาวกำแพงเพชรมีโอกาสเฝ้ารับเสด็จชื่นชมพระบารมีอย่างใกล้ชิด ยังความปราบปลื้มปิติและภาคภูมิใจมาจนถึงทุกวันนี้














นางสาวสุนิษา  แตงบุญรอด ๕๕๑๑๒๑๕๒๖ โปรแกรมวิชาภาษาไทย คณะครุศาสตร์
มหาวิทยาลัยราชภัฏกำแพงเพชร

เขียนได้ละเอียด ชัดเจน ให้ ๑๐คะแนน