จดหมายเหตุวัฒนธรรมกำแพงเพชร โดย อาจารย์สันติ อภัยราช

สมเด็จพระนเรศวรมหาราชปกเกล้าชาวกำแพงเพชร
              สมเด็จพระนเรศวร ทรงเสด็จกำแพงเพชรหลายครั้ง 
เสด็จประทับที่วัดยม (สันนิษฐานว่าวัดกะโลทัย)   
               เมื่อปีมะแม พ.ศ. ๒๑๒๖ เกิดกบฏที่เมืองอังวะ เป็นโอกาสที่พระเจ้านันทบุเรงคิดที่กำจัดสมเด็จพระนเรศวร  พระเจ้าหงสาวดีคิดเป็นกลอุบายโดยแจ้งหนังสือ ให้ สมเด็จพระนเรศวรไปช่วยปราบปรามเมืองอังวะ สมเด็จพระนเรศวรยกกองทัพออกจากเมืองพิษณุโลกผ่านมาทางกำ/แพงเพชร ถึงตำบลวัดยม แล้วไปตั้งค่ายพักทัพที่หนองปลิงได้ ๓ วัน แล้วเดินทางไปหงสาวดีทางแม่สอด

สมเด็จพระนเรศวรขับไล่พม่าข้าศึกไปจากกำแพงเพชร
       ขณะนั้นพระยากำแพงเพชร รายงานว่า พวกไทยใหญ่ที่อยู่ที่กำแพงเพชรหลบหนีพม่าไปทางเมืองพิษณุโลก  สมเด็จพระนเรศวรทราบ สั่งให้ม้าเร็วไปบอกแก่ หลวงโกษา และข้าหลวงเมืองพิษณุโลก ให้ดูแลทุกด่านทั้งนครไทย  เพชรบูรณ์ ไม่ให้ผ่านไป  ให้ดูแลรักษาไว้  สมเด็จพระนเรศวรทรงทราบเรื่องราวที่กล่าวถึงพม่ามาตั้งกองทัพที่เมืองกำแพงเพชร ก็เสด็จกลับถึงเมืองพิษณุโลก   หลวงโกษารายงานเรื่องราวทั้งหมดให้กับพระนเรศวร(มีหนังสือถึงเมืองพิษณุโลกให้คืนไทยใหญ่ให้กับพระนันทสู และราชสังครำ ถ้าไม่คืนให้  จะจับชาวกำแพงเพชรเป็นตัวประกัน)  พระนเรศวรไม่ยินยอมคืนให้  และจะไม่ให้ชาวกำแพงเพชรต้องลำบาก  ทรงสั่งให้พระยาไชยบูรณ์ ขุนพสี และพระหัวเมืองทั้งปวง  เป็นทัพหน้า  สมเด็จพระนเรศวรเสด็จไปในกองทัพหลวง ถึงเมืองกำแพงเพชร ไปขับไล่นันทสูและราชสังครำ  ไปจากเมืองกำแพงเพชร   
สมเด็จพระนเรศวรเป็นห่วงชาวกำแพงเพชร  โปรดให้ เทครัวหัวเมืองเหนือเข้าพระนคร
          พระนเรศวรให้ย้ายผู้คน(เทครัว)และพาหนะในเมืองพิษณุโลก  เมืองสวรรคโลก  เมืองสุโขทัย  เมืองกำแพงเพชร เมืองพิจิตร เมืองเล็กน้อยทั้งนั้น  ลงบรรทุกแพบ้าง เรือบ้าง แล้วแต่งเรือคุมเป็นหมวดเป็นกอง และแต่งกองทัพป้องกันทั้งสองฝั่งฟากน้ำลงมา จนถึงกรุงศรีอยุธยา    สมเด็จพระนเรศวรก็เสด็จลงมาอยู่ที่กรุงศรีอยุธยาตั้งแต่ปีวอก พ.ศ. ๒๑๒๗ นั้น
สมเด็จพระนเรศวรยกกองทัพหลวงผ่านเมืองกำแพงเพชรครั้งสุดท้าย
              สมเด็จพระนเรศวรเคลื่อนทัพผ่านเมืองกำแพงเพชรไปตีอังวะ  สมเด็จพระนเรศวรทรงพระประชวรระหว่างทาง  จึงตรัสสั่งให้ข้าหลวงรีบไปเชิญสมเด็จพระเอกาทศรถมาเฝ้า  สมเด็จพระเอกาทศรถเสด็จมาถึงทันทรงพยาบาลได้ ๓ วัน  สมเด็จพระนเรศวรเสด็จสวรรคตที่เมืองหาง  เมื่อวันจันทร์  เดือน ๖ ขึ้น ๘ ค่ำ  ปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๑๔๘ พระชันษาได้   ๕๐ ปี  เสวยราชสมบัติ ได้ ๑๕ ปี
พระบรมศพสมเด็จพระนเศวรมาประทับที่กำแพงเพชร ๑๕ วัน
               สมเด็จพระเอกาทศรถยกทัพหลวงนำพระบรมศพพระนเรศวรจากเมืองหางโดยทางเรือถึงเมืองเชียงใหม่ ตั้งทัพหลวงที่เชียงใหม่ ๑ คืน แล้วเสด็จมาทาง สุโขทัย  มายังท่าเรือในเมืองกำแพงเพชร     พระบรมศพตั้งสวดในกำแพงเพชร ๑๕วัน
             เมืองกำแพงเพชรจึงเป็นเมืองยุทธศาสตร์ที่สำคัญมากเมืองหนึ่งในสมัยของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช เพราะเกือบทุกครั้งที่เสด็จเมืองเหนือ หรือไปพม่า  จะประทับที่เมืองกำแพงเพชร แม้พระบรมศพของ
ของพระองค์มาตั้งบำเพ็ญกุศลอยู่ที่กำแพงเพชรนานถึง ๑๕ วัน
สมเด็จพระนเรศวรมหาราชปกเกล้าชาวกำแพงเพชร