จดหมายเหตุวัฒนธรรมกำแพงเพชร โดย อาจารย์สันติ อภัยราช

#องค์ความรู้อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร
บ่อสามแสน : แหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์แห่งเมืองกำแพงเพชร

    บ่อสามแสน ตั้งอยู่ในเขตอรัญญิก อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร โดยอยู่นอกกำแพงด้านหน้าของวัดอาวาสใหญ่ มีลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้าง ๙.๕๐ เมตร ยาว ๑๖.๕๐ เมตร และลึกประมาณ ๖ เมตร ซึ่งเกิดจากการขุดเจาะลงไปในชั้นศิลาแลง เพื่อให้ฆราวาสและพระสงฆ์วัดอาวาสใหญ่มีน้ำสำหรับใช้ในการอุปโภคบริโภค

    บ่อสามแสนและวัดอาวาสใหญ่ ได้ดำเนินการขุดแต่งทางโบราณคดีและบูรณะโบราณสถานหลายครั้ง โดยเริ่มตั้งแต่ช่วง พ.ศ. ๒๕๐๘-๒๕๑๒ จากนั้นได้ดำเนินการขุดแต่งทางโบราณคดีเพิ่มเติมในปีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๓๓-๒๕๓๔ และดำเนินการบูรณะโบราณสถานในปีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๔๕

    จากการดำเนินงานทางโบราณคดีพบโบราณวัตถุชิ้นสำคัญบริเวณบันไดของฐานกุฏิสงฆ์หลังหนึ่ง คือ ภาชนะดินเผาเนื้อแกร่งทรงไห ภายในบรรจุเครื่องลายครามจีน ภาชนะสำริด และช้อนเปลือกหอยมุก โดยเครื่องลายครามจีนภายในไหที่สามารถกำหนดอายุสมัยได้เป็นภาชนะทรงชาม ด้านในภาชนะบริเวณขอบปากเขียนลวดลายเรขาคณิต ด้านนอกภาชนะเขียนลายดอกไม้และพรรณพฤกษา และส่วนก้นภาชนะด้านนอก มีตัวอักษรจีนเขียนว่า “隆庆年制” อ่านว่า “หลง ฉิ้ง เหนียน ซื่อ” แปลว่า “ผลิตขึ้นในรัชศกหลงฉิ้ง” บ่งชี้ว่าเป็นผลิตภัณฑ์จากกลุ่มเตาจิ่งเต๋อเจิ้น มณฑลเจียงซี ประเทศจีน กำหนดอายุได้ในสมัยราชวงศ์หมิง รัชกาลจักรพรรดิหลงฉิ้ง (พ.ศ. ๒๑๑๐-๒๑๑๖) ตรงกับรัชกาลสมเด็จพระมหินทราธิราชถึงรัชกาลสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราชแห่งกรุงศรีอยุธยา ดังนั้นจึงสันนิษฐานว่าวัดอาวาสใหญ่มีอายุในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๒๒ ตรงกับสมัยอยุธยาตอนกลาง

    บ่อสามแสน เป็นแหล่งทรัพยากรน้ำสำคัญแห่งหนึ่งของเมืองกำแพงเพชรอันมีน้ำตลอดทั้งปี ตั้งแต่อดีตสืบถึงปัจจุบัน ซึ่งสะท้อนผ่านสายพระเนตรของพระมหากษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี ๒ พระองค์ ดังนี้

    เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสเมืองกำแพงเพชรเมื่อครั้งเสด็จประพาสต้นครั้งที่ ๒ ร.ศ. ๑๒๕ และทรงพระราชนิพนธ์ “เสด็จประพาสต้นครั้งที่ ๒” ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๗ ปรากฏพระราชวินิจฉัยที่เป็นประโยชน์ต่อการศึกษาประวัติศาสตร์และโบราณคดีของจังหวัดกำแพงเพชร โดยมีเนื้อความเกี่ยวกับบ่อสามแสน ความว่า
    “…ข้างหน้าวัดมีสระ ๔ เหลี่ยม กว้างยาวลึกประมาณสัก ๕ วา ขุดลงไปในแลงเหมือนอ่างศิลา ไม่มีรอยก่อเลย มีห้องฝาแลงกั้นสำหรับพระสรงน้ำ คงจะใช้โพงคันชั่ง น้ำในนั้นมีบริบูรณ์ใช้ได้อยู่จนบัดนี้...”

    เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๐ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งดำรงพระราชอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จประพาสเมืองกำแพงเพชร และทรงพระราชนิพนธ์ “เที่ยวเมืองพระร่วง” ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๑ ปรากฏข้อมูลรายละเอียดเกี่ยวกับโบราณสถาน แผนที่ และพระราชวินิจฉัยทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีที่ทรงคุณค่า โดยมีเนื้อความเกี่ยวกับบ่อสามแสน ความว่า
    “...นอกกำแพงแก้วออกไป มีบ่อน้ำใหญ่อยู่บ่อหนึ่ง เปนรูปสี่เหลี่ยม แต่แรกดูไม่ทราบว่าก่อด้วยอะไรครั้นพิจารณาดูแล้วจึงได้ความว่าบ่อนั้น หาได้มีสิ่งไรก่อเปนผนังไม่ ที่แผ่นดินตรงนั้นเปนแลง ขุดบ่อลงไปในแลง ข้าง ๆ บ่อนั้นพอถูกอากาศก็แขงเปนศิลา จึงดูเหมือนก่อเรียบร้อย  เพราะฉนั้นเปนของควรดูอย่างหนึ่ง และเมื่อดูแล้วจะต้องออกรู้สึกอิจฉาว่าเขาทำบ่อได้ดี และถาวรโดยไม่ต้องเปลืองโสหุ้ยค่าก่อข้างบ่อด้วยสิลาฤๅอิฐปูนอะไรเลย บ่อนี้เปนพยานให้เห็นได้ว่าน่าจะเปนวัดใหญ่มีพระสงฆ์อยู่มาก...”

    ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๔๒ เป็นต้นมา บ่อสามแสนได้รับคัดเลือกให้เป็นแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์ประจำจังหวัดกำแพงเพชร มีการใช้น้ำจากบ่อสามแสนประกอบพิธีเสกทำน้ำพระพุทธมนต์ศักดิ์สิทธิ์สำหรับพระราชพิธีสำคัญ ได้แก่
   • พระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร วันที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๒
   • พระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๘๐ พรรษา พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร วันที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๕๐
   • พระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๗ รอบ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร วันที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๕๔
   • พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว วันที่ ๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๖๒

    ปัจจุบัน บ่อสามแสนเป็นหนึ่งในแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์ ๑๐๘ แห่ง สำหรับการจัดทำน้ำพระพุทธมนต์ศักดิ์สิทธิ์ งานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคล เฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ วันที่ ๒๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๗ ซึ่งมีกำหนดการจัดพิธีพลีกรรมตักน้ำ ณ บ่อสามแสน ในวันที่ ๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๗ โดยมีนายชาธิป รุจนเสรี ผู้ว่าราชการจังหวัดกำแพงเพชร เป็นประธานในพิธี